تنظیم خانواده: انتخاب آگاهانه خانواده ها برای داشتن زندگی بهتر-ترجمه و تنظیم: بنفشه جمالی

تا قانون خانواده برابر: اصطلاح برنامه ریزی خانواده (Family Planning) را تنظیم خانواده می نامند. سازمان بهداشت جهانی تنظیم خانواده را چنین تعریف کرده است: برنامه ریزی زوجین برای دستیابی به اهداف باروری به صورت آگاهانه،مسئولانه و داوطلبانه، که به منظور ارتقای تندرستی و بهزیستی خانواده انجام می گیرد . این تعریف نشان می دهد که تنظیم خانواده محدود به استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری نمی باشد بلکه تنظیم خانواده شامل اقداماتی است که به زوجین کمک می کند تا از داشتن فرزند ناخواسته جلوگیری کنند ، به تعداد دلخواه فرزند داشته باشند، زمان تولد فرزندانشان را با سن و شرایط دیگر خود تطبیق دهند و فاصله بین فرزندان خود را تنظیم نمایند.

در کنفرانس بین المللی زنان در سال 1975اعلام گردید که «زنان حق دارند آزادانه و مسئولانه درباره تعداد فاصله بین کودکان خود تصمیم بگیرند و به آگاهی ها و وسایلی دسترسی داشته باشند که بتوانند به این حق دست یابند»

امروزه تنظیم خانواده به عنوان یکی از بندهای اساسی حقوق بشر و یکی از اجزاء حیاتی توسعه پایدار شناخته می شود.

اهداف تنظیم خانواده براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی:

1- فاصله گذاري مناسب و محدود كردن مواليد

2- آموزش های لازم جهت پيشگيري از بارداري

3. آموزش های لازم در ارتباط با بچه داري

4. آموزش های لازم در ارتباط با روابط زن و شوهر

5. غربالگري از نظر شرايط بيماري شناختي مرتبط با دستگاه توليد مثل مانند سرطان گردن رحم

6. مشاوره ژنتيك

7. معاينات و مشاوره هاي پيش از ازدواج

8. مشاوره درباره ازدواج

9. انجام آزمون هاي مربوط به بارداري و انجام مراقبت‌هاي لازم در آن دوران

10. آماده سازي زن و شوهرها براي زايمان و تولد نخستين كودك آن‌ها

11. ارائه خدمات لازم براي مادراني كه ازدواج نكرده اند

12. آموزش اقتصاد خانواده و اصول تغذيه

13. ارائه خدمات مربوط به قبول فرزند خوانده

اين فعاليتها در كشورهاي گوناگون به طرق مختلف و برابر اهداف و سياستهاي كشوري از نظر تنظيم خانواده انجام مي شود.

سلامت مادران:

تخمین زده می شود که سالانه 358،000 زن و دختر به دلیل مسائل مرتبط با بارداری در سراسر جهان می میرند یعنی حدود 1000 زن به طور روزانه. و بسیاری دیگر از اثرات و ناتوانی های به جا مانده از دوران بارداری و زایمان رنج می برند[1].
99 درصد از مرگ و میر مادران متعلق به کشورهای درحال توسعه است[2].
از 358،000 مورد مرگ و میرمادران در سال 2008 اغلب آن مربوط به کشورهایی آفریقایی بوده است(207،000). سهم کشورهای آسیایی 139،000، کشورهای امریکای لاتین و کارائیب3 درصد (9200) و کشورهای توسعه یافته کمتر از 1 درصد بوده است. (1700)[3]
نرخ بارداری هایی که به مرگ مادران می انجامد اغلب در هر 100،000 بارداری در هرمنطقه و در هرکشور مورد سنجش قرار می گیرد. میزان نرخ جهانی این مرگ و میر 260 مورد به ازای هر 100،000 تولد زنده نوزاد است. اما این نرخ در کشورهای صحرای جنوبی افریقا 640 مورد و در کشورهای امریکای شمالی 23 مورد می باشد[4].

علل مستقیم مرگ و میر مادران در سراسر جهان[5]:

خونریزی شدید

25درصد

عفونت

15درصد

سقط جنین های پرخطر

13درصد

اختلالات فشارخون

12درصد

مشکلات مرتبط به زایمان و درد ناشی از آن

8درصد

سایر عوامل

8درصد

20درصد ازمرگ و میر مادران به عوامل غیر مستقیم بارداری نظیر بیماری هایی چون مالاریا، کم خونی، ایدز و مشکلات قلبی عروقی مرتبط می باشد[6].
از هر 13 زن در کشورهای صحرای جنوبی افریقا 1 زن ممکن است در معرض عواملی که به مرگ منجر میشود، قرار بگیرد. این تعداد برای کشورهای امریکای شمالی 1 در 2200 میباشد.[7]
عوارض بارداری و زایمان در کشورهای درحال توسعه می تواند به مرگ زنانی که در سنین باروری هستند ختم شود این عوامل برای کودکان و نوجوانان حتماً به مرگ آنها خواهد انجامید[8].
احتمال مرگ و میر دختران نوجوان به علت عوارض زایمان و بارداری دو برابر زنان بالای 20 سال می باشد[9].

سلامت مادران[10]

شانس زنده ماندن باتوجه به عوامل موثر در سلامت مادران**

نرخ مرگ و میر مادران در سال 2008*

جهان

1 در 40

260

کشورهای توسعه سافته

1 در 36000

17

کشورهای در حال توسعه

1 در 120

290

افریقا

1 در 36

590

افریقای شمالی( شامل سودان)

1 در 120

270

جنوب صحرای افریقا

1 در 13

640

امریکای لاتین و کارائیب

1 در490

85

امریکای شمالی

1 در 2200

23

اروپا

1 در4200

16

آسیا

1در 230

180

آسیای شرقی

1 در 1400

39

آسیای جنوب مرکزی

1 در 120

270

جنوب غربی آسیا

1 در 260

170

آسیای غربی

1 در 460

66

اقیانوسیه

1 در 410

100

*مرگ و میر مادران به ازای هر 100،000 بارداری که منجر به تولد نوزاد زنده میشود**نرخ مرگ و میر مادران و نرخ ریسک بارداری و زایمان باتوجه به کشور و منطقه

تنظیم خانواده در کشورهای درحال توسعه:

در کشورهای درحال توسعه از هر شش زن متأهل یک نفر تمایل به باردار شدن ندارد اما حاضر به استفاده از هیچ کدام ازروشهای جلوگیری از بارداری هم نیست. براساس مطالعات انجام گرفته برروی زنان کشورهای درحال توسعه بسیاری از زنانی که در این کشورها نمی خواهند به دلایلی باردار شوند ، حاضر به استفاده از روش های جلوگیری از بارداری نیستند. آنها فکر میکنند چون رابطه جنسی به ندرت دارند، یا در مرحله شیردهی یا یائسگی هستند احتمال باردار شدنشان، وجود ندارد.

سایر دلایل برای عدم استفاده زنان از روشهای جلوگیری از بارداری:

مخالفت زن، شوهر یا بستگان او با تنظیم خانواده
نگرانی از عوارض جانبی روش های پیشگیری یا نگرانی از پرداخت هزینه برای این روشها
عدم آگاهی از روشهای پیشگیری از بارداری

بارداری های ناخواسته:

سالانه بیش از 80 میلیون بارداری ناخواسته در سراسر جهان اتفاق می افتد که یک دوم آن نهایتاً به سقط جنین ختم می شوند.
یک سوم از بارداری های ناخواسته (26.5 میلیون) به علت عدم استفاده از روشهای جلوگیری از بارداری یا استفاده نادرست از این روش ها مرتبط می باشد.

بارداری های ناخواسته با توجه به منطقه سال 2008[11]

منطقه

درصد بارداری های ناخواسته در منطقه

افریقا

39

امریکای لاتین و کارائیب

58

امریکای شمالی

48

اروپا

44

آسیا(به جز ژاپن)

38

اقیانوسیه

37

توجه: درصد زیادی از زنان در کشورهای در حال توسعه، در آمارگیری سازمان بهداشت و سلامت از پاسخ به این سوال که آیا آخرین بارداری تان خواسته یا ناخواسته بوده است، طفره رفته اند. درضمن در جدول فوق آمار نوزادان به دنیا نیامده یا فوت شده لحاظ نشده است.

باید توجه داشت هیچ کدام از روشهای جلوگیری از بارداری 100درصد موثر نمی باشد. براساس تحقیقی در ایالت متحده امریکا در مواقعی که جلوگیری از بارداری از سوی دو طرف رعایت شود یعنی هم زن از یکی از روشهای جلوگیری از بارداری استفاده کند و هم مرد در مقاربت های جنسی با زن از کاندوم استفاده نماید، احتمال خطا 2 درصد می باشد. در حالیکه این درصد هنگامیکه جلوگیری از سوی تنها یک طرف رابطه انجام بگیرد تا 15 درصد افزایش پیدا می کند.
درصد خطای قرص های ضد بارداری چنانچه به طورکامل و درست استفاده گردد تنها 1 درصد میباشد اما چنانچه استفاده از قرص های ضد بارداری به درستی و به طور کامل نباشد این درصد به 8 درصد افزایش می یابد.
62 درصد از زنان متأهل درسراسر جهان از یکی ازروشهای جلوگیری از بارداری استفاده می کنند.
تعداد بسیار کمی از زنان کشورهای صحرای جنوبی افریقا از روشهای پیشگیری از بارداری استفاده می کنند. که ژاین میزان 23 درصد از روشهای سنتی و تنها 17 درصد از روش های مدرن پیشگیری از بارداری استفاده می کنند.

روش های مدرن: شامل روش های هورمونی همانند استفاده از قرص های ضدبارداری، ایمپلنت مانند نورپلنت. عقیم سازی زن یا مرد. قرار دادن دستگاه داخل رحم(IUD)، استفاده از کاندوم یا فوم ها و اسپری های ضدبارداری.
روشهای سنتی: عدم مقاربت دوره ای و یا قطع رابطه قبل از انزال

نرخ استفاده از روش های پیشگیری از بارداری

درصد بارداری های ناخواسته در ایالت متحده امریکا در سال اول ازدواج*

روش

استفاده درست**

استفاده مرسوم

عدم استفاده ازراه های پیشگیری

85

85

اسپرم کش ها

18

29

قطع رابطه قبل از انزال

4

27

پرهیز دوره ای

3-5***

25

کاندوم زنانه

5

21

کاندوم مردانه

2

15

قرص

1>

8

تزریق

1>

3

آ.یو.دی

1>

1>

ایمپلنت

1>

1>

عقیم سازی زنان

1>

1>

عقیم سازی مردان

1>

1>

*اغلب داده ها ازروشهای جلوگیری از بارداری و اطلاعات به دست آمده در کشورهای توسعه یافته می باشد.

**استفاده درست به معنی استفاده صحیح و مداوم که در برنامه های تنظیم خانواده تعریف شده اند، می باشد.

***اثربخشی بیشتر با استفاده از روش های دیگر

درصد جهانی استفاده از روش های جلوگیری از بارداری[12]

درصد زاد و لد به ازای هر زن(نرخ مجموع باروری)

استفاده از روش های مدرن

درصد زنان استفاده از هرنوع روش پیشگیری

جهان

2.5

55

62

کشورهای توسعه یافته

1.7

60

71

درحال توسعه

2.7

54

60

افریقا

4.7

23

29

امریکای شمالی

2.0

73

78

امریکای جنوبی/کارائیب

2.3

67

73

آسیا

2.2

60

66

اروپا

1.6

56

70

اقیانوسیه

2.5

63

82

تنظیم خانواده در ایران:

تاریخچه تنظیم خانواده در ایران را می توان به سه دوره تقسیم کرد. یک دوره پیش از انقلاب و دو دوره بعد از انقلاب

دوره اول (1357-1346) : در سال 1346 در وزارت بهداری واحدی بنام بهداشت و تنظیم خانواده مستقر شد تا جمعیت را کنترل کند. در آن زمان نرخ رشد به طور متوسط سالانه 3.1 درصد بود که با اجراي سياست هاي « فرزند کمتر، زندگي بهتر» در دهه 1355- 1345 فقط با اندکي کاهش به 2.7 درصد رسيد.

دوره دوم: (1368-1357)به دلیل جنگ و سیاست های تشویقی آن دوره مبنی برفرزندآوری بیشتر، رشد جمعیت ایران در این دوره به حدود 4 درصد رسید که این رشد بی سابقه جمعیت، مسئولان مربوطه را به فکر اتخاذ تصمیمات کنترل جمعیتی انداخت.

دوره سوم 1391-1368: در سال 1368 سیاست رسمی جمهوری اسلامی مبنی بر کاهش موالید تحت عنوان تنظیم خانواده اتخاذ و اجرای آن به وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت آموزش و پرورش و سازمان‌های ذیربط دیگر واگذار شد.

در سال 1369 شورایی بنام شورای تحدید موالید با تصویب دولت و به ریاست وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی تشکیل و در سال1370 با ایجاد اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده، برنامه‌های جمعیتی گسترش یافت و در تاریخ 26/2/72 قانون تنظیم خانواده مشتمل بر چهار ماده و دو تبصره در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ دوم خرداد ماه 1372 به تأیید شورای نگهبان رسید. قانونی که به موجب آن، برای فرزند چهارم و فرزندان بعدی محدودیت‌ هایی از نظر بیمه و دیگر مزایا در نظر گرفته می شد.

براساس آمارهای رسمی رشد جمعیت ایران در سالهای اخیر به حدود 1.3 رسیده است که این روند رو به کاهش جمعیت ایران و عدم تمایل خانواده ها به داشتن فرزند در سالهای اخیر بویژه از زمان روی کارآمدن دولت احمدی نژاد انتقادهای زیادی را به دنبال داشته است. در تازه ترین واکنش ها، علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی نسبت به سیاست های کنترل جمعیت انتقاد کرد و خواستار تغییر در سیاست های کنترل جمعیتی در ایران شد. انتقاداتی که به نظر می رسد سیاست های تنظیم خانواده و کنترل جمعیت در ایران را وارد فاز جدیدی کرده است و برای دومین بار پس از انقلاب اسلامی افزایش جمعیت در دستور کار مقامات حکومتی ایران قرار گرفته است.

[1] – آمار سازمان بهداشت جهانی، یونیسف و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد 1990-2010

[2] – همان

[3]- همان

[4]- همان

[5] – آمار سازمان بهداشت جهانی، گزارش سلامت 2005

[6] – مرگ و میرمادران، گزارش 348 نوامبر2010

[7] -آمار مرگ و میرمادران ، سازمان جهانی بهداشت

[8] -صندوق جهانی جمعیت ، زایمان نباید به مرگ مادر بیانجامد سال 2010

[9] – همان

[10] – سازمان بهداشت جهانی، یونیسف و صندوق جهانی جمعیت بین سالهای 1990 تا 2008 و آمار صندوق جهانی جمعیت در سال 2011

[11] – منبع: موسسه گوتمچر: سقط جنین در جهان. 2009

[12] – منبع: دفتر مرجع جمعیت ، جمعیت جهانی سال 2010،جدول داده ها