شاه و وزیر سارا خادم‌الشریعه در صفحه شطرنج جهان

مهدی رستم‌پور روزنامه‌نگار ورزشی

سارا خادم الشریعه در مسابقات جایزه بزرگ جهانی شطرنج زنان عنوان نایب قهرمانی را کسب کرد. متوقف کردن جمعی از ستارگان دنیا و فقط یک شکست در ۱۱ دور، نتیجه‌ای درخشان برای دختر ۱۹ ساله ایرانی بود.

او دانش آموز دبیرستان در رشته ریاضی و فیزیک است، می‌گوید آرزویش قهرمانی زنان جهان، درجه استاد بزرگی آقایان و رسیدن به جمع ۱۰ نفر برتر دنیاست. به سایت فدراسیون شطرنج گفته برای تحقق چنین رویایی «داشتن مربی اختصاصی و خوب خارجی بسیار ضروری است و حداقل در هر فصل، شرکت در یک مسابقه مهم بین‌المللی.»

نگاهی به سرگذشت تلخ و شیرین شطرنج در ایران، ارزیابی دقیق‌تری به دست خواهد داد از موقعیت تاریخی که سارا در آستانه‌اش ایستاده.

فدراسیون شطرنج ایران سال ۱۳۲۹ به ریاست حسین فرزانه تاسیس شد. استاد یوسف صفوت شاخص‌ترین قهرمان ایران در دهه‌های سی و چهل شمسی بود و در نخستین اعزام ایران به المپیاد جهانی حضور داشت. خسرو هرندی اولین استاد بین‌المللی در تاریخ شطرنج ایران است. کسی که سال ۱۳۵۰ قهرمان ایران شده و دو دهه بعد در پی حرکت مجدد مهره‌های سپید و سیاه، باز هم حرف اول ایران را زده. از قضا، اولین مربی سارا در سنین نونهالی‌اش بوده.

مهرشاد شریف آخرین قهرمان ایران تا پیش از تعطیلی شطرنج بود و خسرو هرندی اولین قهرمان پس از بازگشایی.

ایران که آخرین بار در المپیاد جهانی ۱۹۷۶ حضور یافته بود، چهارده سال بعد با ترکیب خسرو هرندی، مرحوم کیخسرو کهیایی، اسماعیل صفرزاده، عباس خاکپور، کامران شیرازی و مهدی ماموری به عرصه این رقابتها بازگشت.

سال ۷۰ استاد هادی مومنی به قهرمانی رسید که طبعی هم در سرایش شعر داشت. مومنی سال ۵۹ در شعر «ایرانِ در آتش» چنین سرود:

بی خانمان همچون پرستوها/ آوارگان بار سفربستند/ رنگین کمانت را شکاری‌ها/ در دود و خاکستر رها کردند/ تور سپید دخترانت را/ بر شانه‌ها شال عزا کردند.

حسین آریانژاد سال ۷۱ به قهرمانی رسید و از نیمه دوم دهه هفتاد بود که قهرمانان کشور، متولدین پس از انقلاب بودند. در این بین، احسان قائم‌مقامی بیشترین عنوان کشوری را در اختیار دارد و اولین «استاد بزرگ» تاریخ شطرنج ایران است.
Image copyright Reuters
Image caption آیت‌الله خمینی نوزدهم شهریور ۶۷ درباره استفتا از بازی شطرنج نوشت: «بر فرض مذکور اگر برد و باختى در بین نباشد اشکال ندارد.»

در این میان، برخی قهرمانان نیز جلای وطن کردند. مهرشاد شریف که از حیث قهرمانی متوالی کشور با شش عنوان پیاپی رکورددار است، سال ۵۹ برای آخرین بار فاتح مسابقات ملی شد. بعداً در فهرست تیم ملی فرانسه قرار گرفت و سپس سالها در امارات مربیگری کرد.

الشن مرادی که در ۱۶ سالگی قهرمان بزرگسالان کشور شد، حالا در آمریکاست. او هم مدتی مربیگری سارا سادات خادم‌الشریعه را به عهده داشته است.

بلافاصله پس از فتوای بازگشایی، بابک تندیور قهرمان شطرنج تهران شد که او نیز در هلند بازی می‌کند.

شطرنج پس از انتقادات آیت‌الله خامنه‌ای در نماز جمعه تهران تعطیل شد. جالب آنکه محمد زارعی نویسنده شطرنج کیهان ورزشی، در ستونی به انتقاد از اظهارات خطیب جمعه تهران پرداخت. اما با ممنوعیت شطرنج، صفحه او هم در مجله بسته شد.

آیت‌الله خمینی نوزدهم شهریور ۶۷ درباره استفتا از بازی شطرنج با «پیش‌فرض بازی فکری و خروج از قمار» نوشت: «بر فرض مذکور اگر برد و باختى در بین نباشد اشکال ندارد.»

محمدحسن قدیری از اعضای دفتر او ضمن ابراز تردید در بلااشکال بودن بازی شطرنج، خطاب به ایشان نوشت: «اگر ساحت قدس حضرتعالى از این‌گونه مسائل به دور باشد به نظر من بهتر است و ضرورتى در نشر آنها دیده نمى‏‌شود.»

آیت‌الله خمینی پاسخ داد: «شما مراجعه کنید به کتاب جامع‌المدارک حاج سیداحمد خونسارى که شطرنج را بدون رهن جایز مى‏داند… این‌که نوشته‏اید از کجا سائل به دست آورده که شطرنج به کلى آلت قمار نیست، این از شما عجیب است.»

ایشان دوم مهر خطاب به قدیری نوشت: «شما را نصیحت پدرانه مى‏کنم که سعى کنید تنها خدا را درنظر بگیرید و تحت‌تأثیر مقدس‌نماها و آخوندهاى بی‌سواد واقع نشوید، چرا که اگر بنا است با اعلام و نشر حکم خدا به مقام و موقعیت‌مان نزد مقدس‌نماهاى احمق و آخوندهاى بی‌سواد صدمه‏اى بخورد، بگذار هرچه بیشتر بخورد.»

با اعلام خبر آزادی شطرنج، عکس‌های بزرگ و رنگی گری کاسپاروف و آناتولی کارپوف در مجله دنیای ورزش نقش بست. اخبار ورزشی ساعت ۱۷ در تلویزیون هم خبری درباره موفقیت لوبومیر لیوبوئه‌ویچ از یوگسلاوی پخش کرد و میز شطرنج با مهره‌ها را نشان داد.

اما در تمام این سال‌ها، قبل و بعد از انقلاب، با وجود کسب موفقیت‌های بین‌المللی و جهانی خصوصاً در رده‌های سنی پایه هنوز نماینده‌ای از شطرنج ایران، چنان بلند آوازه نشده که شهرت جهانی‌ بیابد. آنچنان که آناند از هندوستان است یا وسلین توپالف از بلغارستان، ماگنوس کارلسن نروژی و نایجل شورت انگلیسی که همراه با نخبگان شطرنج از روسیه و جمهوری‌های استقلال‌یافته از شوروی، معرف ورزش‌دوستان سراسر جهانند.

حالا بیشترین امید برای راهیابی به تالار ستارگان، به سارا سادات خادم‌الشریعه بسته شده. او قهرمانی زیر ۱۲ سال دنیا را در اختیار دارد. عنوانی که آتوسا پورکاشیان هم سال ۲۰۰۰ کسب کرده بود. سارا برای شرکت در رقابتهای جایزه بزرگ جهانی، موفق شد پورکاشیان را در مسابقه انتخابی شکست دهد.

او که عناوین جهانی در شطرنج سریع را نیز تصاحب کرده، در هشتاد و چهارمین کنگره جهانی شطرنج عنوان استاد بین‌المللی را به دست آورد و تنها زن ایرانی است که «نورم استاد بین‌المللی آقایان» را هم دریافت کرده.

اگر سال ۱۹۵۶ مرحوم استاد عبدالحسین نوابی عضو اولین تیم ایران در المپیاد جهانی شطرنج شد، ۳۸ سال بعد دخترش شیرین هم عضو نخستین تیم زنان ایران در این رقابتها بود.

مونا ماهینی، شادی پریدر، میترا حجازی‌پور، شایسته قادرپور و غزل حکیمی‌فرد از دیگر نخبگان زن در شطرنج ایران بوده‌اند و هرکدام موفقیت‌هایی را رقم زده‌اند.

نه در ایران که شاید در جهان هم کسی نتواند اعتبار و موقیت جودیت پولگار مجارستانی را تکرار کند. اما فعلاً سارا خادم‌الشریعه جدی‌ترین گزینه مردان و زنان شطرنج‌باز ایرانی برای تصاحب موقعیتی شاخص در دنیاست. او در میزهای جهانی، شاه و وزیرش را چنان حرکت می‌دهد که جایگاهی ممتاز برایش دست و پا کنند.
بی بی سی